[ Pobierz całość w formacie PDF ]
.Dziecko już od dawna byÅ‚o martwe, a kobieta dostaÅ‚a pomieszaniazmysłów.Wciąż siÄ™ widziaÅ‚o, jak kobiety brnęły przez Å›nieg, pchajÄ…c przedsobÄ… wózki dzieciÄ™ce naÅ‚adowane po brzegi najpotrzebniejszymi rzecza-mi.Byle dalej, byle nie wpaść w rÄ™ce Rosjan.W Gross Rosen wszystkie pomieszczenia byÅ‚y przepeÅ‚nione.Dlatego151Schmauser ogÅ‚osiÅ‚ pogotowie ewakuacyjne.PojechaÅ‚em do WrocÅ‚awia,aby mu przedstawić wszystko, co widziaÅ‚em, i skÅ‚onić do odstÄ…pienia odewakuacji Gross Rosen.Schmauser pokazaÅ‚ mi rozkaz radiowy Reichs-führera SS, który czyniÅ‚ go odpowiedzialnym za to, żeby w podlegÅ‚ychmu obozach nie pozostaÅ‚ ani jeden zdrowy wiÄ™zieÅ„.Transporty przybywajÄ…ce na dworzec w Gross Rosen odsyÅ‚ano na-tychmiast dalej.Bardzo niewiele z nich mogÅ‚o otrzymać, pożywienie,gdyż Gross Rosen samo nie miaÅ‚o już nic.Na otwartych ciężarówkachnieżywi SS-mani leżeli spokojnie wÅ›ród nieżywych wiÄ™zniów.Na nichsiedzieli żyjÄ…cy, gryzÄ…c kawaÅ‚ek chleba.ByÅ‚y to straszne sceny, którychmożna byÅ‚o uniknąć.PrzeżyÅ‚em ewakuacjÄ™ Sachsenhausen i Ravensbrück, gdzie powtarzaÅ‚y151SS-Obergruppenführer Heinrich Schmauser (ur.18.11.1890 r.), czÅ‚onek NSDAP (nr 215704)i SS (nr 3359), byÅ‚ po von dem Bachu dowódcÄ… poludniowo-wschodniego okrÄ™gu SS weWrocÅ‚awiu i wyższym dowódcÄ… SS i policji tego okrÄ™gu.Na podstawie wspomnianegopoprzednio rozkazu Himmlera byÅ‚ on odpowiedzialny za ewakuacjÄ™ obozu oÅ›wiÄ™cimskiego.siÄ™ te same sceny.ByÅ‚o już wtedy na szczęście cieplej i sucho, tak żekolumny mogÅ‚y nocować pod goÅ‚ym niebem.Po 2 3 dniach marszubrakowaÅ‚o jednak żywnoÅ›ci.Czerwony Krzyż okazywaÅ‚ pomoc, rozdzie-lajÄ…c paczki z darami.Ze wsi nie można byÅ‚o nic wycisnąć, gdyżod tygodni przeciÄ…gaÅ‚y przez nie pochody uciekinierów.Do tego docho-dziÅ‚o jeszcze staÅ‚e niebezpieczeÅ„stwo ze strony samolotów, które niepozostawiaÅ‚y żadnej drogi poza swojÄ… kontrolÄ….Do ostatniej chwili staraÅ‚em siÄ™ wszelkimi sposobami przywrócić po-rzÄ…dek w tym chaosie.Daremnie.Sami musieliÅ›my uciekać.Rodzinamoja mieszkaÅ‚a od koÅ„ca 1944 r.w bezpoÅ›rednim pobliżu Ravensbrück,mogÅ‚em wiÄ™c jÄ… zabrać, gdy Inspektorat Obozów Koncentracyjnych"odrywaÅ‚ siÄ™ od nieprzyjaciela", udajÄ…c siÄ™ najpierw na północ doDarss, a po dwóch dniach dalej do Szlezwika-Holsztynu, zgodniez rozkazem dążąc zawsze za Reichsführerem SS.Nikt z nas nie mógÅ‚zrozumieć, co mamy jeszcze robić przy nim i jakÄ… w ogóle sÅ‚użbÄ™ mamypeÅ‚nić.W dodatku musiaÅ‚em opiekować siÄ™ paniÄ… Eicke, jej córkÄ…i dziećmi oraz paroma innymi rodzinami, które nie powinny byÅ‚y wpaśćw rÄ™ce nieprzyjaciela.Ucieczka ta byÅ‚a czymÅ› potwornym.JechaliÅ›my nocami bez Å›wiateÅ‚po zatÅ‚oczonych drogach, przy czym musiaÅ‚em ciÄ…gle pamiÄ™tać, abywszystkie wozy trzymaÅ‚y siÄ™ razem; byÅ‚em przecież odpowiedzialny zacaÅ‚Ä… kolumnÄ™.Glücks i Maurer jechali innÄ… drogÄ…, przez Warnemunde.Dwa wielkie wozy ciężarowe wiozÄ…ce aparaturÄ™ radiowÄ… utknęły w Ro-stocku.ZepsuÅ‚y siÄ™ w drodze, a gdy je naprawiono, zapory przeciw-czoÅ‚gowe byÅ‚y już zamkniÄ™te, tak że oba znalazÅ‚y siÄ™ w puÅ‚apce.W ciÄ…gudnia przemykaliÅ›my siÄ™ od jednego lasku do drugiego, ponieważ nur-kowce nieustannie kierowaÅ‚y ogieÅ„ na tÄ™ głównÄ… drogÄ™ odwrotu.W Wismarze staÅ‚ na drodze sam Keitel i staraÅ‚ siÄ™ wyÅ‚apywać dezerte-rów z frontu.Po drodze, w jakiejÅ› zagrodzie chÅ‚opskiej, usÅ‚yszeliÅ›my, że führernie żyje.Na tÄ™ wieść i ja, i moja żona pomyÅ›leliÅ›my jednoczeÅ›nie, żeteraz kolej na nas! Wraz z führerem zginÄ…Å‚ także nasz Å›wiat.Czy dalszeżycie miaÅ‚o dla nas jeszcze jakiÅ› sens? BÄ™dziemy przypuszczalnie wszÄ™-dzie tropieni i przeÅ›ladowani.ChcieliÅ›my zażyć truciznÄ™.PostaraÅ‚em siÄ™ o niÄ… dla żony, aby w razie jakiegoÅ› niespodziewanego natarcia Rosjan nie wpadÅ‚a wrazz dziećmi żywa w ich rÄ™ce.Nie zrobiliÅ›my tego przez wzglÄ…d na naszedzieci.Tylko dla nich chcieliÅ›my poddać siÄ™ wszystkiemu, co przyszÅ‚ośćmiaÅ‚a przynieść.PowinniÅ›my byli jednak otruć siÄ™.Pózniej nieraz tegożaÅ‚owaÅ‚em.OszczÄ™dziÅ‚oby to nam wielu nieszczęść, przede wszystkimmojej żonie i dzieciom.A co bÄ™dÄ… one jeszcze musiaÅ‚y przejść?odesÅ‚aÅ‚em z powrotem do żony.Ponieważ znaÅ‚em siÄ™ trochÄ™ na życiumarynarskim, nie zwracaÅ‚em na siebie niczyjej uwagi.Nie peÅ‚niÅ‚o siÄ™już tak dokÅ‚adnie sÅ‚użby, miaÅ‚em wiÄ™c dość czasu, aby gruntownie prze-myÅ›leć to, co siÄ™ staÅ‚o.Pewnego dnia usÅ‚yszaÅ‚em przypadkowo wiadomość radiowÄ… o uwiÄ™-zieniu Himmlera i o jego Å›mierci przez otrucie siÄ™.Ja również miaÅ‚emprzy sobie ampuÅ‚kÄ™ z truciznÄ….ChciaÅ‚em zaryzykować.SzkoÅ‚Ä™ Å‚Ä…cznoÅ›ci marynarki odtransportowano do strefy internowa-nia miÄ™dzy kanaÅ‚em Morza Północnego a zatokÄ… Schlei.Anglicy umie-Å›cili SS-manów ze swojej strefy w tej wÅ‚aÅ›nie szkole i na WyspachFryzyjskich.W ten sposób znalazÅ‚em siÄ™ w pobliżu swojej rodziny,z którÄ… mogÅ‚em siÄ™ widzieć jeszcze kilka razy.Mój najstarszy chÅ‚opiecodwiedzaÅ‚ mnie co parÄ™ dni.Jako zawodowy rolnik zostaÅ‚em zwolniony przed terminem, prze-szedÅ‚em bez trudnoÅ›ci przez wszystkie angielskie kontrole i zostaÅ‚emprzez urzÄ…d pracy skierowany jako siÅ‚a robocza do gospodarstwa chÅ‚op-skiego pod Flensburgiem.Praca podobaÅ‚a mi siÄ™; byÅ‚em zupeÅ‚nie samo-dzielny, gdyż gospodarz znajdowaÅ‚ siÄ™ jeszcze w niewoli amerykaÅ„skiej.PozostaÅ‚em na tym miejscu przez osiem miesiÄ™cy.UtrzymywaÅ‚em kon-takt z żonÄ… za poÅ›rednictwem jej brata, który pracowaÅ‚ we Flensburgu.WiedziaÅ‚em od szwagra, że angielska Polowa Policja BezpieczeÅ„stwaposzukuje mnie i że moja rodzina jest pilnie Å›ledzona, a w domu prze-prowadzane sÄ… stale rewizje.ARESZTOWANIE I PROCES (1946 1947)11 marca 1946 r.o godz.23 zostaÅ‚em aresztowany.Moja ampuÅ‚kaz truciznÄ… stÅ‚ukÅ‚a siÄ™ przed dwoma dniami.Aresztowanie udaÅ‚o siÄ™, po-nieważ wyrwany nagle ze snu, sÄ…dziÅ‚em w pierwszej chwili, że jest tonapad bandycki, jeden z tych, które czÄ™sto siÄ™ tam zdarzaÅ‚y.Field Se-curity Police 153 daÅ‚a mi siÄ™ dobrze we znaki.Zawleczono mnie do Heide, do tych samych koszar, z których An glicy zwolnilimnie przed 8 miesiÄ…cami.Moje pierwsze przesÅ‚uchanie odbyÅ‚o siÄ™ przy pomocy bijÄ…cych" do-wodów.Nie wiem, co zawieraÅ‚ protokół, chociaż go podpisaÅ‚em.154 Al-kohol i pejcz to byÅ‚o nawet dla mnie za wiele.Pejcz byÅ‚ mój wÅ‚asny,a dostaÅ‚ siÄ™ przypadkowo do bagażu mojej żony.Nie biÅ‚em nim prawie153Angielska Polowa Policja BezpieczeÅ„stwa, która dziaÅ‚aÅ‚a w brytyjskiej strefie okupacyjnejNiemiec.154Chodzi o powoÅ‚any we wstÄ™pie i cytowany tam protokół obejmujÄ…cy 8 stron maszy-nopisu, podpisany przez Hössa dnia 14.3.1946 r.o godz.2,30 (Dok.Norymb.NO-1210).z Bargsdorffem158 i Buhlerem159 na lotnisko i przekazano oficerompolskim.AmerykaÅ„skÄ… maszynÄ… lecieliÅ›my przez Berlin do Warszawy.Choć w drodze obchodzono siÄ™ z nami bardzo uprzejmie, to jednak myÅ›lÄ…c o przeżyciach w strefie angielskiej i o wzmiankach na temattraktowania na wschodzie obawiaÅ‚em siÄ™ jak najgorszych nastÄ™pstw.Miny i gesty widzów w chwili naszego przybycia na lotnisko w War-szawie nie wzbudzaÅ‚y również wielkiego zaufania.W wiÄ™zieniu wpadÅ‚o na mnie kilku funkcjonariuszy, pokazujÄ…c miwytatuowane w OÅ›wiÄ™cimiu numery.Nie mogÅ‚em zrozumieć tego, comówili na przywitanie; w każdym razie nie byÅ‚y to pobożne życzenia.Nie bito mnie jednak.Areszt byÅ‚ bardzo surowy i zupeÅ‚nie odosobniony.CzÄ™sto przepro-wadzano u mnie inspekcje.SpÄ™dziÅ‚em tam dziewięć tygodni; ciężkobyÅ‚o mi je przeżyć, ponieważ nie miaÅ‚em żadnej rozrywki ani nic doczytania, ani nie wolno mi byÅ‚o pisać.30 lipca przybyÅ‚em wraz z siedmioma innymi Niemcami do Krakowa [ Pobierz caÅ‚ość w formacie PDF ]
zanotowane.pl doc.pisz.pl pdf.pisz.pl odbijak.htw.pl
.Dziecko już od dawna byÅ‚o martwe, a kobieta dostaÅ‚a pomieszaniazmysłów.Wciąż siÄ™ widziaÅ‚o, jak kobiety brnęły przez Å›nieg, pchajÄ…c przedsobÄ… wózki dzieciÄ™ce naÅ‚adowane po brzegi najpotrzebniejszymi rzecza-mi.Byle dalej, byle nie wpaść w rÄ™ce Rosjan.W Gross Rosen wszystkie pomieszczenia byÅ‚y przepeÅ‚nione.Dlatego151Schmauser ogÅ‚osiÅ‚ pogotowie ewakuacyjne.PojechaÅ‚em do WrocÅ‚awia,aby mu przedstawić wszystko, co widziaÅ‚em, i skÅ‚onić do odstÄ…pienia odewakuacji Gross Rosen.Schmauser pokazaÅ‚ mi rozkaz radiowy Reichs-führera SS, który czyniÅ‚ go odpowiedzialnym za to, żeby w podlegÅ‚ychmu obozach nie pozostaÅ‚ ani jeden zdrowy wiÄ™zieÅ„.Transporty przybywajÄ…ce na dworzec w Gross Rosen odsyÅ‚ano na-tychmiast dalej.Bardzo niewiele z nich mogÅ‚o otrzymać, pożywienie,gdyż Gross Rosen samo nie miaÅ‚o już nic.Na otwartych ciężarówkachnieżywi SS-mani leżeli spokojnie wÅ›ród nieżywych wiÄ™zniów.Na nichsiedzieli żyjÄ…cy, gryzÄ…c kawaÅ‚ek chleba.ByÅ‚y to straszne sceny, którychmożna byÅ‚o uniknąć.PrzeżyÅ‚em ewakuacjÄ™ Sachsenhausen i Ravensbrück, gdzie powtarzaÅ‚y151SS-Obergruppenführer Heinrich Schmauser (ur.18.11.1890 r.), czÅ‚onek NSDAP (nr 215704)i SS (nr 3359), byÅ‚ po von dem Bachu dowódcÄ… poludniowo-wschodniego okrÄ™gu SS weWrocÅ‚awiu i wyższym dowódcÄ… SS i policji tego okrÄ™gu.Na podstawie wspomnianegopoprzednio rozkazu Himmlera byÅ‚ on odpowiedzialny za ewakuacjÄ™ obozu oÅ›wiÄ™cimskiego.siÄ™ te same sceny.ByÅ‚o już wtedy na szczęście cieplej i sucho, tak żekolumny mogÅ‚y nocować pod goÅ‚ym niebem.Po 2 3 dniach marszubrakowaÅ‚o jednak żywnoÅ›ci.Czerwony Krzyż okazywaÅ‚ pomoc, rozdzie-lajÄ…c paczki z darami.Ze wsi nie można byÅ‚o nic wycisnąć, gdyżod tygodni przeciÄ…gaÅ‚y przez nie pochody uciekinierów.Do tego docho-dziÅ‚o jeszcze staÅ‚e niebezpieczeÅ„stwo ze strony samolotów, które niepozostawiaÅ‚y żadnej drogi poza swojÄ… kontrolÄ….Do ostatniej chwili staraÅ‚em siÄ™ wszelkimi sposobami przywrócić po-rzÄ…dek w tym chaosie.Daremnie.Sami musieliÅ›my uciekać.Rodzinamoja mieszkaÅ‚a od koÅ„ca 1944 r.w bezpoÅ›rednim pobliżu Ravensbrück,mogÅ‚em wiÄ™c jÄ… zabrać, gdy Inspektorat Obozów Koncentracyjnych"odrywaÅ‚ siÄ™ od nieprzyjaciela", udajÄ…c siÄ™ najpierw na północ doDarss, a po dwóch dniach dalej do Szlezwika-Holsztynu, zgodniez rozkazem dążąc zawsze za Reichsführerem SS.Nikt z nas nie mógÅ‚zrozumieć, co mamy jeszcze robić przy nim i jakÄ… w ogóle sÅ‚użbÄ™ mamypeÅ‚nić.W dodatku musiaÅ‚em opiekować siÄ™ paniÄ… Eicke, jej córkÄ…i dziećmi oraz paroma innymi rodzinami, które nie powinny byÅ‚y wpaśćw rÄ™ce nieprzyjaciela.Ucieczka ta byÅ‚a czymÅ› potwornym.JechaliÅ›my nocami bez Å›wiateÅ‚po zatÅ‚oczonych drogach, przy czym musiaÅ‚em ciÄ…gle pamiÄ™tać, abywszystkie wozy trzymaÅ‚y siÄ™ razem; byÅ‚em przecież odpowiedzialny zacaÅ‚Ä… kolumnÄ™.Glücks i Maurer jechali innÄ… drogÄ…, przez Warnemunde.Dwa wielkie wozy ciężarowe wiozÄ…ce aparaturÄ™ radiowÄ… utknęły w Ro-stocku.ZepsuÅ‚y siÄ™ w drodze, a gdy je naprawiono, zapory przeciw-czoÅ‚gowe byÅ‚y już zamkniÄ™te, tak że oba znalazÅ‚y siÄ™ w puÅ‚apce.W ciÄ…gudnia przemykaliÅ›my siÄ™ od jednego lasku do drugiego, ponieważ nur-kowce nieustannie kierowaÅ‚y ogieÅ„ na tÄ™ głównÄ… drogÄ™ odwrotu.W Wismarze staÅ‚ na drodze sam Keitel i staraÅ‚ siÄ™ wyÅ‚apywać dezerte-rów z frontu.Po drodze, w jakiejÅ› zagrodzie chÅ‚opskiej, usÅ‚yszeliÅ›my, że führernie żyje.Na tÄ™ wieść i ja, i moja żona pomyÅ›leliÅ›my jednoczeÅ›nie, żeteraz kolej na nas! Wraz z führerem zginÄ…Å‚ także nasz Å›wiat.Czy dalszeżycie miaÅ‚o dla nas jeszcze jakiÅ› sens? BÄ™dziemy przypuszczalnie wszÄ™-dzie tropieni i przeÅ›ladowani.ChcieliÅ›my zażyć truciznÄ™.PostaraÅ‚em siÄ™ o niÄ… dla żony, aby w razie jakiegoÅ› niespodziewanego natarcia Rosjan nie wpadÅ‚a wrazz dziećmi żywa w ich rÄ™ce.Nie zrobiliÅ›my tego przez wzglÄ…d na naszedzieci.Tylko dla nich chcieliÅ›my poddać siÄ™ wszystkiemu, co przyszÅ‚ośćmiaÅ‚a przynieść.PowinniÅ›my byli jednak otruć siÄ™.Pózniej nieraz tegożaÅ‚owaÅ‚em.OszczÄ™dziÅ‚oby to nam wielu nieszczęść, przede wszystkimmojej żonie i dzieciom.A co bÄ™dÄ… one jeszcze musiaÅ‚y przejść?odesÅ‚aÅ‚em z powrotem do żony.Ponieważ znaÅ‚em siÄ™ trochÄ™ na życiumarynarskim, nie zwracaÅ‚em na siebie niczyjej uwagi.Nie peÅ‚niÅ‚o siÄ™już tak dokÅ‚adnie sÅ‚użby, miaÅ‚em wiÄ™c dość czasu, aby gruntownie prze-myÅ›leć to, co siÄ™ staÅ‚o.Pewnego dnia usÅ‚yszaÅ‚em przypadkowo wiadomość radiowÄ… o uwiÄ™-zieniu Himmlera i o jego Å›mierci przez otrucie siÄ™.Ja również miaÅ‚emprzy sobie ampuÅ‚kÄ™ z truciznÄ….ChciaÅ‚em zaryzykować.SzkoÅ‚Ä™ Å‚Ä…cznoÅ›ci marynarki odtransportowano do strefy internowa-nia miÄ™dzy kanaÅ‚em Morza Północnego a zatokÄ… Schlei.Anglicy umie-Å›cili SS-manów ze swojej strefy w tej wÅ‚aÅ›nie szkole i na WyspachFryzyjskich.W ten sposób znalazÅ‚em siÄ™ w pobliżu swojej rodziny,z którÄ… mogÅ‚em siÄ™ widzieć jeszcze kilka razy.Mój najstarszy chÅ‚opiecodwiedzaÅ‚ mnie co parÄ™ dni.Jako zawodowy rolnik zostaÅ‚em zwolniony przed terminem, prze-szedÅ‚em bez trudnoÅ›ci przez wszystkie angielskie kontrole i zostaÅ‚emprzez urzÄ…d pracy skierowany jako siÅ‚a robocza do gospodarstwa chÅ‚op-skiego pod Flensburgiem.Praca podobaÅ‚a mi siÄ™; byÅ‚em zupeÅ‚nie samo-dzielny, gdyż gospodarz znajdowaÅ‚ siÄ™ jeszcze w niewoli amerykaÅ„skiej.PozostaÅ‚em na tym miejscu przez osiem miesiÄ™cy.UtrzymywaÅ‚em kon-takt z żonÄ… za poÅ›rednictwem jej brata, który pracowaÅ‚ we Flensburgu.WiedziaÅ‚em od szwagra, że angielska Polowa Policja BezpieczeÅ„stwaposzukuje mnie i że moja rodzina jest pilnie Å›ledzona, a w domu prze-prowadzane sÄ… stale rewizje.ARESZTOWANIE I PROCES (1946 1947)11 marca 1946 r.o godz.23 zostaÅ‚em aresztowany.Moja ampuÅ‚kaz truciznÄ… stÅ‚ukÅ‚a siÄ™ przed dwoma dniami.Aresztowanie udaÅ‚o siÄ™, po-nieważ wyrwany nagle ze snu, sÄ…dziÅ‚em w pierwszej chwili, że jest tonapad bandycki, jeden z tych, które czÄ™sto siÄ™ tam zdarzaÅ‚y.Field Se-curity Police 153 daÅ‚a mi siÄ™ dobrze we znaki.Zawleczono mnie do Heide, do tych samych koszar, z których An glicy zwolnilimnie przed 8 miesiÄ…cami.Moje pierwsze przesÅ‚uchanie odbyÅ‚o siÄ™ przy pomocy bijÄ…cych" do-wodów.Nie wiem, co zawieraÅ‚ protokół, chociaż go podpisaÅ‚em.154 Al-kohol i pejcz to byÅ‚o nawet dla mnie za wiele.Pejcz byÅ‚ mój wÅ‚asny,a dostaÅ‚ siÄ™ przypadkowo do bagażu mojej żony.Nie biÅ‚em nim prawie153Angielska Polowa Policja BezpieczeÅ„stwa, która dziaÅ‚aÅ‚a w brytyjskiej strefie okupacyjnejNiemiec.154Chodzi o powoÅ‚any we wstÄ™pie i cytowany tam protokół obejmujÄ…cy 8 stron maszy-nopisu, podpisany przez Hössa dnia 14.3.1946 r.o godz.2,30 (Dok.Norymb.NO-1210).z Bargsdorffem158 i Buhlerem159 na lotnisko i przekazano oficerompolskim.AmerykaÅ„skÄ… maszynÄ… lecieliÅ›my przez Berlin do Warszawy.Choć w drodze obchodzono siÄ™ z nami bardzo uprzejmie, to jednak myÅ›lÄ…c o przeżyciach w strefie angielskiej i o wzmiankach na temattraktowania na wschodzie obawiaÅ‚em siÄ™ jak najgorszych nastÄ™pstw.Miny i gesty widzów w chwili naszego przybycia na lotnisko w War-szawie nie wzbudzaÅ‚y również wielkiego zaufania.W wiÄ™zieniu wpadÅ‚o na mnie kilku funkcjonariuszy, pokazujÄ…c miwytatuowane w OÅ›wiÄ™cimiu numery.Nie mogÅ‚em zrozumieć tego, comówili na przywitanie; w każdym razie nie byÅ‚y to pobożne życzenia.Nie bito mnie jednak.Areszt byÅ‚ bardzo surowy i zupeÅ‚nie odosobniony.CzÄ™sto przepro-wadzano u mnie inspekcje.SpÄ™dziÅ‚em tam dziewięć tygodni; ciężkobyÅ‚o mi je przeżyć, ponieważ nie miaÅ‚em żadnej rozrywki ani nic doczytania, ani nie wolno mi byÅ‚o pisać.30 lipca przybyÅ‚em wraz z siedmioma innymi Niemcami do Krakowa [ Pobierz caÅ‚ość w formacie PDF ]